เคี่ยม ชื่อวิทยาศาสตร์ : Cotylelobium lanceolatum Craib ชื่อท้องถิ่นอื่น ๆ ว่า เคี่ยม (ทั่วไป), เคี่ยมขาว เคี่ยมดำ เคี่ยมแดง (ภาคใต้) เป็นต้น
ลักษณะทางพฤกษศาสตร์
เคี่ยม จัดเป็นไม้ยืนต้นขนาดกลางถึงขนาดใหญ่ ลำต้นตั้งตรง มีความสูงประมาณ 20-40 เมตร ลักษณะเรือนยอดเป็นพุ่มทึบ รูปเจดีย์แบบตํ่า ๆ ส่วนเปลือกต้นเป็นสีนํ้าตาล เปลือกเรียบ มีรอยด่างสีเทาและสีเหลืองสลับกัน และมีต่อมระบายอากาศกระจายอยู่ทั่วไป เปลือกด้านในเป็นสีนํ้าตาลอ่อน มีชันใสตามลำต้นและจะจับกันเป็นก้อนสีเหลืองเมื่อทิ้งไว้นาน ๆ ขยายพันธุ์ด้วยวิธีการใช้เมล็ด และวิธีการตอนกิ่ง เจริญเติบโตได้ในดินทุกชนิด ชอบดินร่วนและดินร่วนปนทรายที่มีการระบายนํ้าได้ดี ชอบความชื้นสูงและแสงแดดปานกลาง โดยต้นเคี่ยมสามารถพบขึ้นได้ทั่วไปตามป่าดงดิบทางภาคใต้ ตั้งแต่จังหวัดชุมพรลงไป และทางภาคใต้ของพม่าลงไปจนถึงภาคเหนือของประเทศมาเลเซียและอินโดนีเซีย ที่จังหวัดสุราษฎร์ธานีมีต้นเคี่ยมอยู่ 2 ชนิด คือ เคี่ยมขาวและเคี่ยมดำ ซึ่งเคี่ยมดำเปลือกต้นจะหนาและเข้มกว่าเปลือกต้นเคี่ยมขาว
ใบ : ใบเคี่ยม ลักษณะของใบเป็นรูปไข่ ปลายใบสอบเรียวหรือหยักเป็นติ่งยาว ส่วนโคนใบมน แผ่นใบหนา หลังใบเรียบเป็นมัน ส่วนท้องใบมีขนสีนํ้าตาลปนสีเหลืองเป็นกระจุก
ดอก : ดอกเคี่ยม ดอกสีขาวมีกลิ่นหอมแบบอ่อน ๆ ออกดอกเป็นช่อตามยาวที่ปลายกิ่งและตามง่ามใบ
ผล : ผลเคี่ยม ลักษณะของผลเป็นรูปทรงกลม มีขนาดเล็ก มีขนนุ่มคล้ายขนกำมะหยี่สีนํ้าตาล มีปีก 5 ปีก แบ่งเป็นปีกยาว 2 ปีก ปลายปีกมนเรียวสอบมาทางโคน มีเส้นตามยาว 5 เส้น และปีกสั้นอีก 3 ปีก ลักษณะเป็นรูปหอก ยาวประมาณ 1 ใน 3 รองรับผลอยู่ และจะติดผลในช่วงเดือนกุมภาพันธ์-เมษายน
ประโยชน์
เนื้อไม้มีความละเอียด แข็ง หนัก และเหนียว มีความทนทานสูงมาก ใช้ในนํ้ามีความทนทานดี เช่น การใช้ทำเป็นเรือ หรือใช้ในงานก่อสร้างที่ต้องการความแข็งแรงมาก ๆ เหมาะสำหรับใช้ทำไม้พื้น ไม้กระดาน เสา รอดตง อกไก่ หรือสิ่งปลูกสร้างที่ต้องตากแดดตากฝน และมีการใช้ไม้เคี่ยมต่างสายพานรองหนุนเสาเรือ เพื่อใช้ลากเรือนทั้งหลังในการย้ายบ้าน หรือใช้ทำเลื่อนในการชักพระ ทำเสาหลักผูกเทียบเรือ ทำสะพานท่าเรือ ทำหมอนรองรางรถไฟ ทำลูกประสัก พายเรือแจว กรรเชียง ล้อเกวียน กระเดื่อง ครก สาก ตัวถังรถ ทำด้ามเครื่องมือ ฯลฯ การเลื่อยหรือตบแต่งจึงควรทำในขณะที่ยังสดอยู่เพราะจะบิดและแตกได้ง่าย ในการตีพร้านาป้อ (พร้าที่มีชื่อเสียงของจังหวัดตรัง) จะใช้ถ่านที่ทำจากไม้เคี่ยม เพราะให้ความร้อนสูง เปลือกต้นใช้ทุบผสมกับชันใช้สำหรับยาเรือ ชันเคียมใช้ผสมในนํ้ายางทาไม้ นํ้ามันทาไม้ และนํ้ามันชักเงา
เปลือกไม้เคี่ยม นำมาตัดเป็นชิ้นใส่ในกระบอกตาลรองรับนํ้าตาลจากต้นตาล เพื่อใช้รสฝาดของไม้เคี่ยมช่วยรักษานํ้าตาลไม่ให้บูดเร็วหรือบูดก่อนการนำมาเคี่ยว อีกทั้งยังใช้ใส่ในนํ้าตาลเมาเพื่อให้มีรสกลมกล่อมอีกด้วย
สรรพคุณทางยา
ยอด ราก ดอก และลำต้น : ผสมกับเปลือกหว้าต้มเป็นยาบ้วนปาก ช่วยแก้อาการปากเปื่อย, ใช้ตำพอกรักษาแผล แก้อาการฟกบวม เน่าเปื่อย
ชันจากไม้เคี่ยม : ช่วยแก้อาการท้องร่วง, ใช้เป็นยาสมานแผล
เปลือกต้น : ใช้เป็นยากลางบ้าน สำหรับช่วยห้ามเลือดจากบาดแผลสด, ใช้เป็นยาสำหรับชะล้างแผล
