พาเที่ยวด่านซ้าย ชมประเพณีผีตาโขน “วัดโพนชัย”

หากพูดถึงประเพณีที่เป็นไฮไลท์และสนุกสนานมากที่สุดประเพณีหนึ่งของประเทศไทย เชื่อว่าไม่มีใคร ไม่รู้จัก ประเพณีบุญหลวง และการละเล่นผีตาโขน ที่อำเภอด่านซ้าย จังหวัดเลย ประเพณีที่มีความเป็นเอกลักษณ์ จัดขึ้นทุกปีที่จังหวัดเลย นอกจากความสนุกสนานแล้ว ยังเป็นประเพณีซึ่งมีความเกี่ยวพันกับความเชื่อ และความศรัทธาในพระพุทธศาสนาอีกด้วย วันนี้เราจะพาไปเที่ยว พิพิธภัณฑ์ผีตาโขน วัดโพนชัย มารู้จักที่มา และเบื้องลึกเบื้องหลังของงานประเพณีนี้กันค่ะ

เราเดินทางไปยัง วัดโพนชัย ที่อำเภอด่านซ้าย จังหวัดเลย ซึ่ง พิพิธภัณฑ์ผีตาโขน นั้นจะตั้งอยู่ภายในวัดเลยค่ะ ที่แห่งนี้เราจะได้ศึกษาและเรียนรู้เกี่ยวกับ งานประเพณีบูญหลวงและการละเล่นผีตาโขน รวมถึงประวัติความเป็นมาของอำเภอด่านซ้ายอีกด้วย

ห้องจัดแสดงภายในพิพิธภัณฑ์
ด้านในอาคารพิพิธภัณฑ์เรือนไม้ ภายในรวบรวมเอาวัฒนธรรมและประเพณีของด่านซ้ายมาจัดแสดงไว้ โดยแบ่งออกเป็น 6 ส่วนด้วยกันค่ะ

   ส่วนที่ 1 คือ ห้องเมืองด่านซ้ายและพระธาตุศรีสองรัก แสดงประวัติศาสตร์ของชาวด่านซ้ายตั้งแต่เมื่อ 400 ปีที่ผ่านมา รวมถึงประวัติตำนานพระธาตุศรีสองรัก

   ส่วนที่ 2 เป็น ห้องผีตาโขน แสดงเกี่ยวกับงานประเพณีบุญหลวงและการละเล่นผีตาโขน ประวัติความเป็นมาของผีตาโขน การทำหน้ากากของผีตาโขนในรูปแบบต่างๆ ตลอดจนคติความเชื่อเกี่ยวกับการละเล่นผีตาโขน

   โดยประเพณีบุญหลวงและการละเล่นผีตาโขนนั้น เป็นงานบุญใหญ่ที่รวมเอา งานบุญพระเวส และ งานบุญบั้งไฟ เข้าไว้ด้วยกันเป็นงานบุญเดียว และภายในงานบุญนี้เองก็จะมีกองทัพผีตาโขนออกมาช่วยสร้างความสนุกสนานในงานค่ะ

   สำหรับที่มาของคำว่า ผีตาโขน บ้างก็ว่าน่าจะมาจากการที่ผีเหล่านี้สวมหน้ากากคล้ายลักษณะของหัวโขน แต่เดิมบางคนเรียกว่า “ผีตาขน” แต่ก็หาความหมายไม่ได้ชัดเจน และจากคำบอกเล่า มีเรื่องราวว่า เมื่อครั้งที่พระเวสสันดรและนางมัทรี เดินทางออกจากป่ากลับสู่เมือง บรรดาผีป่าและสัตว์นานาชนิดต่างก็อาลัยรัก จึงพากันแห่แหนแฝงตัวมากับชาวบ้านเพื่อส่งทั้งสองพระองค์กลับเมือง เรียกว่า “ผีตามคน” ต่อมาจึงเพี้ยนเป็น “ผีตาโขน” ในที่สุดนั่นเอง

   เดินต่อไปยัง ส่วนที่ 3 เป็นห้องสื่อวิดีทัศน์ ฉายภาพเรื่องราวของเมืองด่านซ้าย ประเพณีงานบุญหลวงและการละเล่นผีตาโขน พร้อมแสดงนิทรรศการแหล่งท่องเที่ยวในอำเภอด่านซ้าย อาหารพื้นเมือง และบุคคลสำคัญของด่านซ้ายค่ะ

   ส่วนที่ 4 ว่าด้วยเรื่องของดีเมืองด่านซ้าย แสดงสาระความรู้ที่ชาวด่านซ้ายภูมิใจ เช่น สมุนไพรพื้นบ้าน แหล่งท่องเที่ยว ข้อมูลพื้นบ้านอำเภอด่านซ้ายต่างๆ 

   ส่วนที่ 5 เราจะได้ชมการสาธิตการทำหน้ากากผีตาโขนค่ะ โดยจะมีการสาธิตในทุกวันเสาร์และอาทิตย์ เพื่อให้ผู้ที่ไม่มีโอกาสมาร่วมงานประเพณี ได้มาชมงานศิลปะพื้นบ้านอันเป็นเอกลักษณ์นี้

ซึ่งหน้ากากผีตาโขน ส่วนหัวทำด้วยหวดนึ่งข้าวเหนียวนำมาหักพับขึ้นให้มีลักษณะคล้ายหมวก ส่วนหน้าทำจากโคนมะพร้าวถากเป็นรูปหน้ากาก แล้วเจาะช่องตา สำหรับจมูกของผีตาโขนนั้น ในสมัยก่อนจะมีขนาดเล็กคลายจมูกของคนธรรมดาทั่วไป แต่ในปัจจุบันมักทำในลักษณะยาวแหลมคล้ายงวงช้าง โดยทำจากไม้นุ่นซึ่งเป็นไม้เนื้ออ่อน นำมาแกะเป็นรูปทรงต่างๆ ส่วนเขาทำจากปลีมะพร้าวแห้งนำมาตัดเป็นขนาดและรูปทรงตามต้องการ

การประกอบส่วนต่างๆ ของหน้ากาก ส่วนหัวหน้าและเขาก็ใช้เชือกเย็นติดเข้าด้วยกัน ส่วนจมูกยึดติดกับหน้ากากโดยใช้ตะปูยึดจากด้านใน การตกแต่งลวดลายต่างๆ ในปัจจุบันนิยมใช้สีน้ำมันหรือใช้สีจากธรรมชาติ เช่น ขมิ้น ปูนขาว ขี้เถ้า ปูนแดง เขม่าไฟ เมื่อตกแต่งลวดลายเสร็จแล้ว ด้านหลังจะใช้เศษผ้าเย็บต่อจากหน้ากากและหวดให้คลุมส่วนคอจนถึงไหล่ค่ะ

อีกทั้งตรงนี้ยังให้เราสามารถลองวาดหน้ากากผีตาโขนอันเล็กๆ ของเราเป็นที่ระลึกได้อีกด้วย โดยทางพิพิธภัณฑ์จะมีสีต่างๆ ให้เราค่ะ งานนี้ วัดกันสนุกสนานมาก ใครได้ไปเที่ยว ก็อย่าพลาด DIY ผีตาโขนของตัวเองมาอวดกันด้วยน้า

   หลังจากที่เราได้ดูการสาธิตการทำหน้ากากผีตาโขน และได้ลองออกแบบวาดหน้ากากผีตาโขนของตัวเองแล้ว เราก็เดินออกไปยังส่วนสุดท้าย คือร้านขายของที่ระลึกซึ่งมีของที่ระลึกสวยๆ น่ารักๆ เช่น หน้ากากผีตาโขนจิ๋ว เซรามิกรูปผีตาโขน แม่เหล็กติดตู้เย็น รวมถึงหน้ากากผีตาโขนขนาดเล็กขนาดใหญ่ ให้เราซื้อเป็นของฝาก หรือนำไปประดับที่บ้านค่ะ

งานประเพณีบุญหลวงและการละเล่นผีตาโขน จะจัดขึ้นเพียงปีละหนึ่งครั้งเท่านั้น หากมีโอกาสแนะนำให้ไปเที่ยวให้ได้สักครั้งเลยค่ะ แล้วจะได้พบกับความสนุกสนานและความเป็นเอกลกษณ์ของงานประเพณี แต่หากยังไม่มีโอกาส เราขอแนะนำพิพิธภัณฑ์ผีตาโขนวัดโพนชัย เป็นอีกหนึ่งสถานที่ที่ไม่ควรพลาดเมื่อไปเที่ยวด่านซ้ายค่ะ