“ถ้ำนาคา” นั้น มีเรื่องเล่าต่อๆ กันมา สรุปได้ 7 ตำนานด้วยกัน ไม่ว่าจะเป็น ตำนานพญานาคที่ถูกสาปเป็นหิน, “เมืองหลวงของชาวบังบด” หรือเมืองลับแล, ตำนานดินแดนแห่งเมืองพญานาคราช (เมืองบาดาล), ตำนานดินแดนประสูติของพระพุทธเจ้า 5 พระองค์, ตำนานดินแดนสนามรบกิเลส (พระธุดงค์กรรมฐาน), ตำนานดินแดนอาถรรพณ์ ดินแดนศักดิ์สิทธิ์ และ “ดินแดนสมุนไพร” ตำนานรามเกียรติ์ ตอนพระลักษณ์ต้องหอกโมกขศักดิ์
ซึ่งหนึ่งในตำนานที่เราจะได้ยินเป็นเรื่องเล่าบ่อยๆ คือ “ตำนานพญานาค” ที่ถูกสาปเป็นหิน จากเรื่องปู่อือลือ ที่ข้องเกี่ยวกับภูลังกาและบึงโขงหลง เชื่อว่าเกิดจากการล่มเมืองของพญานาค ซึ่งเกิดจากความรักที่ไม่สมหวังระหว่างพญานาคกับมนุษย์ ทำให้เมืองที่เจริญรุ่งเรืองล่มสลาย บริเวณแห่งนี้เดิมเป็นที่ตั้งเมืองชื่อ รัตพานคร มีพระอือลือราชา เป็นผู้ครองนครมีมเหสีชื่อนางแก้วกัลยา มีพระธิดาชื่อพระนางเขียวคำ ต่อมาได้อภิเษกสมรสกับพระเจ้าสามพันตา มีพระโอรสชื่อเจ้าชายฟ้ารุ่ง ซึ่งเป็นผู้ที่มีความเฉลียวฉลาด มีความรอบรู้และมีรูปงามด้วยขณะประสูติมีท้องฟ้าสว่างไสว